اهمیت سفرنامه نویسی

سفرنامه نویسی همانند پرده های نقاشی، صحنه های مختلف زندگی مردم را در خود به تصویر کشیده اند و به رغم اشتباه، اغراض و استنباط غلط یا اختلاف بین تصویر و حقیقت، بازنگری و مطالعه آنها مزایای فراوانی دارد که حتی می‌تواند برای اصلاح و پیشبرد اجتماع مفید هم باشد. در واقع سفرنامه ها ما را به توانمندی و ضعف خود و آنچه سبب شکست و عقب ماندگی در گذشته بوده آگاه می کنند و منابع و مدارکی هستند که به جای پرداختن به یک موضوع واحد، همزمان طیف وسیعی از موضوعات را( اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و...) در خود پوشش میدهند.

دلیل اهمیت سفرنامه هابرای محققان، عدم توجه تاریخ نویسی سنّتی ایران به مسائل اجتماعی بوده است. مورخ به دلیل مأنوس بودن با امور جاری جامعه نیازی به ثبت آنها ندیده، اما سفرنامه نویس به سبب نامأنوس بودن پدیده ها به ثبت و ضبط آنها اقدام کرده، بنابراین برای مورّخ با گذشت زمان فضای فرهنگی که آداب و رسوم و سنت ها و... در آن شکل گرفته، دیگر دچار تحوّل شده و امکان ثبت آن باقی نمانده است. از این رو آنچه توسط سفرنامه نویس ثبت شده می‌تواند به بازسازی فضای فرهنگی و اجتماعی گذشته کمک کند، به این ترتیب «سفرنامه ها از نظر تاریخ نگاری در بردارنده تاریخ نگاری فرهنگی هستند.» عنوان «تاریخ نگاری فرهنگی» برای سفرنامه ها به دلیل انعکاس زندگی مردم عادی، عنوانی شایسته و درخور است؛ زیرا سفرنامه ها حامل فرهنگهایی هستند که در غیاب مورخ ثبت شده اند!

کار سفرنامه نویس به عنوان یک مشاهده‌گر، شبیه کارِ محققان علوم اجتماعی است که در مطالعات شان «تحقیقات میدانی و پیمایشی» مبنا قرار میگیرد. بنابراین هر دو، با پدیده های اجتماعی زنده سروکار دارند. در واقع کارِ جامعه شناس رفتن به میان مردم و رابطه برقرار کردن با آنهاست، امّا هنگامی که پای گذشته به میان می‌آید، چون مردمانِ آن زمان دیگر حضور ندارند، امکان مصاحبه هم وجود ندارد، از این رو جامعه شناسان از گزارشات نویسندگان سفرنامه ها که به نوعی نقش مصاحبه کننده در گذشته داشته اند استفاده می کنند.

اهمیت سفرنامه با گذشت زمان مشخّص می‌شود؛ »زیرا سفرنامه نویس اثر خود را برای مردمی که از آنها دیدار کرده نمی نویسد، بلکه برای کسانی که از محل دیدارشدۀ او دور هستند، می نویسد. برای چنین مردمانی یک سفرنامه در همان زمان تدوین حائز اهمیت است. امّا برای مردمی که سفرنامه دربارۀ آنها است در همان زمان نکته قابل توجّهی ندارد، بلکه با گذشت مدّت زمانی قابل توجّه و آنگاه که سفرنامه صورت یک سند تاریخی پیدا میکند مورد توجه واقع می شود. این امر نشان می‌دهد که همواره سیری از تبدیل شدن سفرنامه به عنوان یک گزارش از نوع علوم اجتماعی به سندیت تاریخی در جریان است.«

صص.16-17

به نقل از کتاب «کرد در سفرنامه ها ( از صفوی تا پایان پهلوی)، تحقیق و پژوهش فرامرز آقابیگی، تهران: ایران شناسی، 1400.